Młodzież w dobie kryzysu suicydalnego

Kryzys rodziny objawia się brakiem odpowiednich więzi między osobami, które takową strukturę tworzą – są to osoby z najbliższego otoczenia, mogą być ze sobą spokrewnione albo spowinowacone (na mocy prawa). Brak więzi charakteryzuje się zanikiem pełnienia obowiązujących ról społecznych w tejże strukturze, deficytem bliskości i wsparcia w sferze emocjonalnej na linii relacji dziecko-rodzic lub dziecko-opiekun. Owocem braku więzi jest wyraźna trudność w komunikacji, a co za tym idzie w daleko posuniętej interakcji – odznacza się pozbawieniem zrozumienia, nieumiejętnością słuchania, brakiem gotowości udzielenia wsparcia czy uwagi przez rodziców, brakiem uważności i czułości w rodzinnej relacji, za czym kolejno idzie zaniechanie potrzeby dotyku (chociażby przytulania nastolatka – dziecka – przez rodzica).

Choroba młodego pacjenta kładzie się cieniem na najbliższej rodzinie, przeistaczając się w chorobę całego systemu. Niezbędna jest pomoc i opieka daleko wykraczająca poza jednostkę hospitalizowaną. Najczęstszym mechanizmem reakcji na kryzys psychiczny dziecka jest obawa przed stygmatyzacją dziecka – sprawia, że dzieci z chorobą psychiczną, np. depresją, tak mocno powiązaną z samobójstwem, są ukrywane wśród rodziny. Nie porusza się istotnych tematów związanych ze stanem zdrowia. Niekiedy opiekunowie zadręczają się pytaniami, gdzie zawinili i gdzie popełnili błąd wychowawczy. Lekarz psychiatra, dr Iwona Kos-Maszaro, mówi, że jednym z podstawowych błędów wychowawczych jest to, iż rodzice, niekiedy niepotrafiący udzielić psychicznego wsparcia chociażby sobie, a co dopiero dziecku/nastolatkowi, dość często „chcą mieć rację, a nie relację”. Nie potrafią powstrzymać się od oceny i komentowania, ulegają złudzeniu podzielności uwagi. Tymczasem pożądanie czasu wyłącznego przez dziecko obok potrzeby uwagi i wyjątkowości, zostaje przez nich niezauważone i stłumione. Dzieci w rodzinach dotkniętych kryzysem, muszą zmagać się również z różnego rodzaju: uzależnieniami rodziców (np. pracoholizm jako uzależnienie behawioralne lub uzależnienie od substancji, używek, w tym alkoholu czy narkotyków, jako uzależnienia chemiczne/behawioralne) oraz współuzależnieniem od samego opiekuna, cierpiącego na tę chorobę; chorobą psychiczną członka rodziny, zaniedbaniem, skrajnym ubóstwem, przemocą i innymi patologicznymi składowymi. Dzieci o tendencjach samobójczych doświadczać mogą izolacji społecznej, chronicznego stresu, przeciwności życiowych. Efektem tego, badania wykazują, że ryzyko rozwoju zaburzeń psychicznych wśród rodzin w kryzysie jest 100-krotnie większe niż w rodzinach funkcjonujących prawidłowo pod kątem społecznym, wychowawczym, emocjonalnym. (Kos-Maszaro, 2019).

W dobie kryzysu rodziny możemy spotkać się ze zjawiskiem parentyfikacji. Polega ona na tym, że dziecko przejmuje w rodzinie za dużo odpowiedzialności, stając przy tym w pozycji równoległej do roli rodzicielskiej, opiekuńczej. Sytuacja kryzysu jest niewątpliwie trudna dla rodzica, obarczonego pełnią odpowiedzialności zarówno za dziecko, jak i tworzony system, konfrontowany jest wówczas z za dużą liczbą wymagań i problemów, jednocześnie często nie potrafiąc im podołać. Opiekun doświadcza zwątpienia i osamotnienia. Pojawia się pragnienie, aby ktoś pomógł i okazał wsparcie – chociażby poprzez partnerstwo w rozmowie. W ten sposób samoistnie powstaje relacja, która stawia dziecko na tym samym symetrycznym piedestale, na którym na równi znajduje się, niepotrafiący konstruktywnie i umiejętnie sobie poradzić z danym bagażem emocjonalnym, rodzic. Dziecko automatycznie czuje się docenione i wyróżnione, gdyż w nowej roli otrzymuje mnóstwo akceptacji i uznania. Aczkolwiek wprost proporcjonalnie do tego, jest obarczone zbyt dużą odpowiedzialnością, wręcz przeciążającą go, ograniczoną do wieku, roli i zasobów. W tej sytuacji powstaje całościowe zaburzenie struktury rodziny w wymiarze hierarchii i granic. Zacierają się granice między pokoleniami.

Można tu przytoczyć chociażby dwa syndromy zaburzeń funkcjonowania dziecka. Powstały wskutek dotkliwych przemian w systemie – DDA (dorosłe dziecko alkoholika) i DDRR (dorosłe dziecko rozwiedzionych rodziców). Kryteria w swojej nazwie odnoszą się do „dorosłych”, aczkolwiek wśród młodzieży w wyniku parentyfikacji zaciera się bariera między dzieciństwem a dorosłością. Co czują i z czym zmagają się dzieci dotknięte kryzysem rodziny? Jak funkcjonuje młodzież, cierpiąca na te syndromy?

Dorosłe dzieci rozwiedzionych rodziców doświadczają: nieuzasadnionych problemów w nauce, niższych osiągnięć edukacyjnych; stanów depresyjnych; agresji i autoagresji; niskiej samooceny; unikaniu zależności i trudności w proszeniu o pomoc; trudności w związkach intymnych (np. stały lęk przed odrzuceniem, trudności w nawiązaniu znajomości); bezkonfliktowości (konflikt pojmują jako porzucenie i rozstanie, ponieważ nie zaobserwowali pozytywnych wzorców konstruktywnego rozwiązywania konfliktów, odczuwają także trudności w odczuwaniu takich emocji, jak złość) i problemy w utrzymywaniu relacji. (Gajos-Siembida, D. (2019). Rozwód, rozpad rodziny i strata – pomoc psychologiczna dziecku i rodzinie).

Dorosłe dzieci alkoholików miewają: trudności z przeprowadzaniem swoich zamiarów od początku do końca; są wyjątkowo autokrytyczne – poddają samych siebie własnym bezlitosnym osądom; trudności w przeżywaniu radości; trudności w nawiązywaniu bliskich relacji, a co za tym idzie – w proszeniu o pomoc i wsparcie; trudności w tworzeniu intymnych więzi. Odznaczają się nadmierną odpowiedzialnością albo nadmierną nieodpowiedzialnością. Nieustannie szukają aprobaty. Doskwiera im poczucie winy w sytuacji obrony przed atakiem na własne „ja”, oprócz tego ogromny lęk przed opuszczeniem.

Nie zapominajmy, że w uzależnienia mogą popadać także nastolatkowie. Generalnie w rodzinach zmagających się z problemem uzależnienia zachodzi wiele zmian, zarówno w sferze poznawczej, jak i w zachowaniu. Składa się na to: zaprzeczanie faktom świadczącym o uzależnieniu dziecka (bądź opiekuna); myślenie życzeniowe i ucieczka od realnego życia; ochranianie i łagodzenie skutków uzależnienia; wspieranie osoby uzależnionej paradoksalnie poprzez zwalnianie jej z odpowiedzialności za skutki uzależnienia; ukrywanie problemu przed rodziną i niepodejmowanie w sposób jawny tematu uzależnienia; koncentracja na osobie uzależnionej kosztem siebie i pozostałych członków rodziny oraz niezdolność podejmowania decyzji. Zachodzi też wiele zmian w sferze emocjonalnej: dezorientacja uczuciowa, chaos; ogólny niepokój i lęk; poczucie winy i wstydu; nieadekwatność uczuć; labilność emocjonalna; nadmierna zależność emocjonalna i zatracanie granic; żalenie się, poczucie bycia ofiarą; poczucie osamotnienia i izolacji; stany depresyjne; poczucie niskiej wartości. W dalszym ciągu mamy do czynienia ze zmianami w samopoczuciu fizycznym, czego następstwem są rozmaite zaburzenia psychosomatyczne: nerwice; bóle głowy, brzucha i kręgosłupa; zaburzenia snu; zaburzenia sfery seksualnej; zażywanie leków i środków nasennych.

To tylko kilka przykładów. Istnieje ich o wiele więcej. Makara-Studzińska zauważa, że choć dysfunkcjonalność rodziny podnosi ryzyko wystąpienia zachowań samobójczych, to czynnik ten nie jest decydujący, a problem może dotyczyć młodzieży ze wszystkich środowisk i warstw społecznych.